Tütünün Tarihi

Bazı araştırmalar tütünün ilk bulunduğu yerin Afrika ve Asya olduğunu söyleseler de, son yıllarda yapılan çalışmalar dünyada tütünün ilk bulunuşunun, Amerika kıtasını keşfeden Avrupalılar tarafından olduğunu göstermektedir. Avrupalılar, Avrupa başta olmak üzere dünyanın diğer bölgelerinde de tütünün tanınmasına yol açmışlardır. İlk zamanlar tütünün yararlı olduğu bile düşünülmüştür. Öyle ki, Portekiz’deki Fransız elçisi Jean Nicot’ın Fransa kraliyet ailesine Fransa’da yetiştirilmesi için tütün tohumları gönderdiği bilinmektedir (Nikotin adını Fransız Elçisinden almaktadır). İlk kullanılmaya başlandığında şifalı olduğuna dair düşünceler öyle yoğundur ki, veba hastalığına dahi etkili olduğuna inanılmıştır. Bu inanışlar Kraliçe Viktoria zamanına kadar devam etmiş, sonrasında tütünün bağımlılık yapıcı etkisi olduğu düşünülmeye başlanmıştır. 17. yy’da ise İngiltere kralı Karl James “Tütüne karşı sert bir yanıt” isimli bir bildiri yayımlamıştır. Bu bildiri, tarihte tütüne karşı yapılan ilk tepki ve sigara karşıtı kampanyaların başlangıcıdır. Bildiride sigaranın yararlı olmak bir yana zararlı olduğu, ölüme bile götürebileceği yazılmıştır.

1880 yılında Amerika’da James Buchanan Duke tarafından tütünü daha ince saran ve seri üreten bir makine geliştirilmiştir. 1889 yılında ilk sigara reklamını yine kendisi yapmıştır. 20. yy boyunca sigara sebebiyle ölen 100 milyon kişinin katili olup olmadığı hala tartışılmaktadır.  

Giderek artan çalışmalar kalp, akciğer ve çeşitli kanser türleriyle ilişkisi bakımından sigaranın zararlarını gündeme getirmiştir. 1980’lerden itibarense sigara satış ve reklamlarına kısıtlamalar getirilmiştir.

Tütün Nedir?

Tütün; yaprakları kurutulup, kıyıldıktan sonra ince sigara veya kalın puro şeklinde sarılır. Bunun dışında, pipo içine yerleştirilip yakılarak dumanın inhale edilmesi de en sık görülen kullanım biçimlerindendir. Özel olarak tatlandırılmış, kokulandırılmış tütün ağızda çiğnenerek de kullanılabilir. Çiğnenerek tüketmek Kuzey Amerika’da oldukça yaygındır. Tütün iki farklı amaçla kullanılmaktadır. Bunlardan biri zirai amaçla sentetik olarak üretilmesidir. Bu bağlamda içindeki alkolitler sebebiyle böcek ilacı olarak kullanılmaktadır. İkinci olarak, sarma sigara olarak kullanılmaktadır.  

Tütünün içinde koyu renkli bir sıvı olan nikotin bulunmaktadır. Nikotin acı ve renksiz, bir tür zehirdir. 60 mg nikotin öldürücü etkiye sahiptir. 1 sigarada 0.5 mg nikotin bulunmaktadır. Saf nikotin oldukça toksiktir ve yüksek dozları ölümle sonuçlanabilir. Nikotinin yanı sıra katran ve karbon monatoksit de içermektedir. Özellikle katranın kanser oluşumunda etkili olduğu bilinmektedir.

Dumanının çekilmesiyle birlikte hızlı bir şekilde (8-10 sn) akciğerlerden kana geçerek etkisini gösterir. Solunum hızı, kalp hızı ve kan basıncı da giderek artar. Deride, kol ve bacaklarda kan damarlarının büzülmesine neden olur. Bu büzülmeyle ciltten ısı kaybı azaldığından bu kişiler içmeyenlere oranla soğuk temasa daha duyarsızlardır.  Bu, ciltlerinin daha çabuk kırışmasına neden olur. Ayrıca acil kızarıkları daha zor ve yavaş oluşur. İç organlardaysa damarların genişlemesine yol açar. Tütün, beyinde kişinin duygu değişimine yol açabilecek epinefrin, serotonin ve norepinefrin salınımını artırır.

Sigara içme ruhsal rahatsızlıkları olan kişiler içinde de oldukça yaygındır. Genel popülasyonun %20’sinin sigara içtiği bilinmektedir. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, şizofreni, bipolar bozuklukta sigara kullanımı sıklıkla görülmektedir.

Kısa süreli etkilerine bakıldığında; iştahı azaltır, kan basıncını yükseltir. Nikotinden etkilenen bir başka merkez de beyin sapındaki kusma merkezidir. Özellikle ilk kez kullananlarda bulantı hissinde artış ve kusmaya neden olur. Ancak bu etkiye kısa sürede tolerans gelişir.

Uzun Süreli Etkileri

• Damar tıkanıklarına yol açar,
• Koroner kalp hastalığı, akciğer hastalığı, serobrovasküler hastalık ve damar hastalıkları riskini artırır,
• Mesane kanseri görülme riskini artırır,
• Sindirim sistemi hastalıkları riskini arttırır,
• Nikotin şiddetli bir bağımlılık yapar. 90-120 dakika alınmadığında ciddi yoksunluk belirtileri ortaya çıkmaya başlar.
• İnfertilite (kısırlık) riski sigara içenlerde içmeyenlere oranla neredeyse 3 kat daha fazladır. Sigaranın bırakılmasıyla risk azalmaktadır.
• Ağız kokusu, dişlerde sararma, ciltte sararma, cilt kanseri riskini arttırır,
• Rahim ağzı kanseri riski sigara içenlerde 16 kat daha fazladır,
• Gebelikleri boyunca sigara içmeye devam eden kişilerde bebekler 150-200 gr daha düşük ağırlıkla dünyaya gelmektedir. Ayrıca düşük riski, yenidoğan hastalıkları ve ölümleri daha sık görülmektedir.

Yoksunluk Belirtileri

Kişi sigara kullanmadığında ortaya çıkabilen olası belirtiler;

• Sinirlilik, öfke, gerginlik,
• Terleme,
• Titreme,
• Uykusuzluk (uykunun azalması, uykuya dalamama, uykuda kalamama meydana gelebilir. Rem uyku süresinde artış olur ve bu sebeple rüya sürelerinde ve netliğinde artış görülebilir),
•  Baş dönmesi, tansiyonda düşüş,
• Kas kasılmaları,
• Konsantrasyon güçlüğü,
• Kalp hızında yavaşlama,
• İştahta artışa bağlı kilo alma,
• Sigaraya aşerme,
• Depresyon görülebilir.

Dumana Maruz Kalmak (Pasif İçicilik)

Bir sigaranın ortalama tüketilme süresi 12 dakikadır. 12 dakika boyunca yanan sigaradan, sigara içen kişi 30 sn içine çekmektedir. Geri kalan duman ise çevredekiler tarafından çekilmektedir. Çevreye yayılan sigara dumanında içilen sigaradan 3 kat daha fazla nikotin, %70 daha fazla katran ve 2.5 kat daha fazla karbon monoksit bulunmaktadır. Çevreye yayılan dumanda 4000 kimyasal bulunmaktadır. Bunlardan 50 tanesi kanser yapıcı etkiye sahiptir.

Yalnızca çevreye yayılan dumana maruz kalmanın etkileri; gözlerde hasar, baş ağrısı, hapşırma, öksürük, bulantı, baş dönmesi, kalp-kan basıncında artma, artan nabız hızı ve sigaranın yol açtığı tüm diğer hastalıklardır.

Bağımlılık nasıl gelişir?

Bağımlılık 6 evrede gelişir;

1. Farkındalık Öncesi: Bu dönemde kişiler sigaranın etkilerinin henüz farkında değildirler. Bir zararı olmadığına inanırlar ve sigara içmeyi kontrol edebildiklerini düşünürler. Bırakmak ya da azaltmak istemezler. “Sigara içmem bir problem değil ki” derler.
2. Farkındalık Evresi: Bu dönemde kişiler sigaranın zararlarının farkına varmışlardır. Kendilerinde meydana gelen olumsuzlukları fark ederler. Bırakmaya yönelik henüz bir karar vermemişlerdir. Sıklıkla “evet içmem bir problem ama bırakmayı düşünmüyorum” derler.
3. Hazırlık Evresi: Kişiler kontrol altına almak isterler ve bırakmaya karar vermişlerdir. Bırakmak içinse henüz bir eyleme geçmemişlerdir. “İçmeyi kısa bir sonra bırakacağım” derler. Yavaş yavaş bırakmanın yollarını ararlar.
4. Eylem Evresi: Kişiler bu evrede artık sigarayı bırakmışlardır ve mücadele göstermeye başlamışlardır. Sürekli tekrarladıkları davranışın aksi yönde hareket etmeye ve kısır döngüyü kırmaya başlamışlardır. “İçmeyi bıraktım” dedikleri evredir.
5. Sürdürme Evresi: Kişiler bırakma davranışını bir süredir devam ettirmektedir. Tekrar sigara içmemektedirler. Bu evre döngüden çıkma ya da tekrar aynı döngüye girme evresidir. Kişi ya temiz kalmaya devam ederek “çıkış”a ulaşır ya da tekrar kullanarak “yeniden başlar”.
6. Yeniden Başlama: Sürdürmeyi devam ettiremeyen kişi tekrar kullanıma başlarsa döngüyü yeniden başlatır. “Yine başladım” söylemleri görülür. Bu evreyi ilk basamak “Farkındalık öncesi” takip eder.

Sigarayı Bırakma

Yapılan çalışmalara göre sigara içenlerin %20’si nikotin bağımlısı olmaktadır. Bırakmaya çalışan kişilerin % 15’ten az bir kısmı başarılı olurken; bu oran herhangi bir yardım almadan kendi kendine bırakmaya çalışanlarda % 10’un altına inmektedir. Dolayısıyla sigarayı bırakma sürecinde bir destek almak başarı oranını arttırmaktadır.

Bıraktığınızda…

2 saat sonra: Nikotin vücudunuzu terk etmeye başlar.

6 saat sonra: Kalp atış hızı ve kan basıncı düşmeye başlar.

12 saat sonra: Ciğerler daha iyi çalışmaya başlar.

2 gün sonra: Tat ve koku duyuları keskinleşmeye başlar.

2-12 hafta sonra: Kan dolaşımı iyileşir, fiziksel aktiviteler kolay gelmeye başlar.

3-9 hafta sonra: Nefes darlığı ve öksürme azalır. Akciğerler hızla güçlenir.

5 yıl sonra: Kalp krizi riski yarı yarıya iner.

10 yıl sonra: Akciğer kanseri riski yarıya iner. Kalp krizi riski hiç sigara içmeyen biriyle aynı orana düşer.

Sigara bırakıldıktan sonra bir yıl içinde kalp hastalıkları riski yarıya iner, artan inme riski 5 yıl içinde sigara içmeyen kişilerle aynı düzeye iner, 30 yıl sonra akciğer kanseri riski %90 oranında azalır.

Tedavi

Nikotin bağımlılığı tedavisinde psikofarmokolojik yöntemler kullanılmaktadır. Nikotin sakızı, pastil, nazal sprey, nikotin bantları kullanılmaktadır. Ek olarak ülkemizde de ilaç desteği sağlanmaktadır, hekim müdahalesi gerekebilir. Davranışsal terapiler, bilişsel terapiler, grup terapileri de kullanılmaktadır. Alternatif olarak: akupunktur, lazer akupunktur, hipnoz gibi yöntemler de kullanılmaktadır.

Tavsiyeler

1. Öncelikle bir uzmandan destek almak en etkili yöntemdir.
2. Sigarayı neden bırakmak istiyorsunuz, sigarayı bırakmak neleri değiştirecek bunları düşünün ve bir kağıda yazın.
3. Sigarayı bırakmak konusunda kendinize güveniyor musunuz, ne olsaydı kendinize daha çok güvenirdiniz, düşünün, yazın  (evde kullanan biri olmasaydı, işte/okulda çok fazla stres altında olmasaydım gibi). Bu, sürecinizi kolaylaştırabilecek noktaları keşfetmeniz açısından yardımcı olacaktır.
4. Eğer şu anki haliyle kullanmaya devam ederseniz gelecekte nasıl bir siz olacaksınız, hayatınızda neler değişebilir? Düşünün.
5. Sizin için sigarayı bırakmak ne açıdan önemli, ekonomik, sağlık, aile ilişkileri, öz saygı gibi.
6. Her gün kaç adet sigara tükettiğinizi bir kağıda yazın. Haftalık olarak kullanımınızı takip edin. Kendinize göre haftalık hedefler belirleyin. 20 adet içiyorsanız 19 -18-17 adet içmek gibi. Kaç adet içeceğinize siz karar verin. Herkesin hızı farklıdır, kendinize birden yüklenmeyin. Ancak eğer sizin için birden kesmenin etkili olacağını düşünüyorsanız bunu da deneyebilirsiniz.
7. Sigaranıza eşlik eden, ne varsa fark edin. Örneğin çay-sigara, kahve-sigara, balkon-sigara, yol-sigara gibi. Bu eşliklerin hepsini zihniniz öğrendi. Zihninize bunları ayırmayı öğretin. Sigarayı için ama önce sigara sonra kahve, önce kahve sonra sigara gibi, eşlikçileri ayırın.
8. İçtiğiniz yerleri de böyle değiştirin. Örneğin hep balkonda içiyorsanız, apartman girişine inin. Aynı ortam sürekli tetikleyici olacaktır.
9. Sizi tetikleyen şeyleri fark edin. Örneğin; sakin müzikler dinlemek sigara yakmanızı tetikliyorsa, ya tetikleyicileri ortadan kaldırın ya da değiştirin. Dinlediğimiz müzik türünü değiştirmek gibi.
10. Çevrenizden destek isteyin. Özellikle çevrenizde kullanan birileri varsa bırakmaya çalıştığınızı ve desteklerini beklediğinizi iletin. Yanınızda içmemelerini rica edin.
11. Sigara içme ritüelinizin farkına varın, küçük değişiklikler yapın. Sabah kalkar kalkmaz içtiğiniz sigara ritüeli, otobüs beklerken içtiğiniz sigara ritüeli gibi. Ya da kül tablalarının yerini değiştirmek gibi.
12. İçmeyi erteleyin. Örneğin sigara içme isteğiniz geldiğinde, kendinize 5 dk süre verin. 5 dk sonra için ve bu süreyi giderek artırın. 5,6,7 dk ertelemek gibi.
13. Kapalı ortamlarda içmeyin.
14. Yanınızda paket taşımayın.
15. Paketiniz bitmeden yenisini almayın. Stok yapmayın.
16. Yarıda söndürün. Gün içinde ilk bir tanesini yarıda söndürün. İçtiklerinizde giderek bu sayıyı artırın.
17. Kendinizi sıgara kullanmaktan alıkoyacak aktiviteler bulun. Zamanınızı yapılandırın.
18. Yürüyüş yapmak, duş almak, dişleri fırçalamak, bol su içmek, sakız çiğnemek, bitki çayı, meyve çayı içmek gibi davranışlarla erteleyin, azaltın.
19. Riskli ortamlardan, arkadaş çevresinden bir müddet uzaklaşın.
20.  İstek geldiğinde şekerli bir şeyler yiyin.
21. Bırakma aşamasında olası yoksunluk belirtilerini azaltmak için; beslenme ve uyku düzeninize dikkat edin.
22. Konstrasyonunuzu sağlamak için yoga, meditasyon yapın.
23. Kabızlık problemi yaşamamak için bol sıvı alın, yürüyüş yapın.
24. Günlük olarak ne kadar paranızın cebinizde kaldığını hesaplayın. Kendiniz için bir kumbara yapıp sigara için vereceğiniz parayı kumbaraya atabilir, kendinize bir hediye alabilirsiniz.
25. Stresle baş etmek üzere sigara kullandığınızı düşünüyorsanız stresle baş etme becerinizi geliştirin. İhtiyacınız olduğunu düşünüyorsanız psikolojik destek alın.
26. Sigara bırakmak için pek çok ücretsiz uygulamadan telefon ya da bilgisayarınıza indirerek kullanabilirsiniz (bırakabilirsin.org gibi). Alo 171 sigara bırakma danışma hattından destek alabilirsiniz.

Diğer yazılarıma buradan ulaşabilirsiniz.